|
نقد دوگانۀ "ضرورت یا صدفه" و تبیین ارادۀ آزاد؛ با بهره مندی از دیدگاه علامه طباطبایی دربارۀ نحوۀ درک علّیت
|
| محمد جواد سه دهی*1، حسن ابراهیمی2 |
1- دانشجوی دوره دکتری رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران
2- دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، |
|
|
چکیده: (131 مشاهده) |
جبر و اختیار از موضوعاتی است که اندیشمندان علوم مختلف هرکدام به جهتی به آن پرداخته اند؛ اما فیلسوفان به دلیل «نسبت ضرورت علّی و معلولی با اختیار انسان» به این مسئله روی آورده اند. در ابتدای أمر این مطلب متعارض به نظر می‌آید که وجوب علّی حکایت ازقطعیت، یک طرفگی و تخلف ناپذیری سراسر هستی دارد، امّا اختیار حکایت از دو طرفگی، امکان بدیل و قابلیت فعل و ترک دارد. فیلسوفان بر اساس دیدگاهی که نسبت به این موضوع دارند به دو دسته سازگارگرا و ناسازگارگرا تقسیم می‌شوند. در نظر سازگارگرایان، تعارض میان ضرورت و اختیار صرفا ظاهری است و آن دو را قابل جمع در یک نقطه می‌دانند، اما در نظر ناسازگارگرایان این دو أمر غیر قابل جمع است و جمع این دو را به نحوی تهی سازی اختیار و ارادۀ آزاد از معنای حقیقی خود می‌دانند. در این میان ناسازگارگرایانی که به ارادۀ آزاد باور دارند به اختیارگرایان شهرت یافته اند. و مهمترین نقد و معضل درباره دیدگاه آنان این است که ارادۀ نامتعین یا به تعبیری اراده‌ای که تحت سیطره ضرورت علّی نباشد، همان صدفه و گزاف است. بر اساس این نقد، دوگانه‌ای میان ضرورت و صدفه برقرار است که اگر یکی نباشد حتما دیگری واقع شده است؛ یعنی نبود ضرورت همان وقوع صدفه است که نمی‌تواند اراده و مسئولیت پذیری را تأمین کند. در پاسخ به این نقد برخی اختیارگرایان نظریه علیّت فاعلی را بیان کرده اند. در این پژوهش ضمن تبیین وپدیدارشناسی علیّت فاعلی، با بهره مندی از دیدگاه علامه طباطبایی و شاگردانشان درباره نحوۀ درک قانون کلی علّیت، به این موضوع پرداخته ایم که شهود و علم حضوری انسان در لحظه آغازین فعل که حقیقتاً به او منتسب است و امکان بدیل و دوطرفگی دارد (اراده آزاد)، نه تنها ردّی بر اصل علیت نیست؛ بلکه مبنایی شهودی برای درک مفهوم کلی علیت به حساب می‌آید. بعلاوه اصل علیت بدون تلازم با اصل وجوب سابق علّی و معلولی واقع می‌شود. از همین جهت مسئولیت اخلاقی در پی افعال مختارانه انسان مطرح می‌شود.
|
|
| واژه‌های کلیدی: ضرورت علّی و معلولی، ارادۀ آزاد، اختیار، صدفه، علیّت فاعلی، سازگارگرایی |
|
|
متن کامل [PDF 237 kb]
(77 دریافت)
|
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي
دریافت: 1403/10/23 | پذیرش: 1403/10/26 | انتشار: 1403/10/1
|
|
|
|
|
|
|
| ارسال نظر درباره این مقاله |
|
|
|
.png)
.png)
